Bu haftaki yazıda kırsal kalkınmaya faydası olacağını düşündüğüm geleneksel ürünler, yöresel ürünler ve coğrafi işaretli ürünler konusunda kısa bilgiler vereceğim.
Öncelikle yöresel ürünler nedir? Hangi ürünler yöresel olarak kabul edilmektedir?
Türk Patent Enstitüsü (TPE)‘ne göre, geleneksel özellikli ürün; geleneksel hammaddeler kullanılarak üretilen veya geleneksel bir terkip ya da doğrudan doğruya geleneksel bir üretim biçimi ile karakterize edilen; yahut doğrudan geleneksel bir üretim biçimine dayanmamakla birlikte, böyle bir üretim tarzını yansıtan işlemlerden geçirilmiş olması nedeniyle aynı kategorideki benzer ürünlerden açıkça ayrılabilen üründür.
AB mevzuatı 2082/92 yönetmeliği kapsamındaki tanıma göre de geleneksel tarım veya gıda ürünlerini; geleneksel hammaddeler kullanılarak üretilen veya geleneksel metotlar ile karekterize edilen veya bir üretim yöntemi ve/veya bir işleme yöntemi ile ve/veya geleneksel üretim metodunu yansıtan işleme yöntemi ile karekterize edilen ürünler olarak tanımlamıştır.
Perakende ticaret bu ürünleri nasıl tanımlıyor, ticaretin içerisinde bu ürünlerin yeri nedir?
Perakende ticareti düzenleyen yönetmeliğin 12. maddesine göre, yöresel ürünler, yine aynı yönetmeliğin 11. maddesinin birinci fıkrasında belirtilen perakende işletmelerin bulunduğu ilde üretilmesi kaydıyla, coğrafi işaretli olarak tescil edilen veya coğrafi işaretli olarak tescil edilmemiş olsa bile o yerin Ticaret il müdürlüğünce belirlenen hızlı tüketim malı niteliğindeki ürünlerdir. Bu tanımdan da anlaşılabileceği üzere yöresel ürünler coğrafi işaretli ya da henüz coğrafi olarak işaretlenmemiş ürünleri de kapsar şekilde tarif edilmektedir.
Bir ürünün coğrafi işaret alıp, almaması aşağıdaki aşamalardan geçerek belirlenir;
Perakende ticareti düzenleyen yönetmeliğin II. fıkrasına göre, Ticaret il müdürlükleri, yöresel ürünler ile üretici ve tedarikçilerini o ildeki ticaret ve sanayi odaları veya ticaret odaları, esnaf ve sanatkârlar odaları birliği, ziraat odaları ve varsa ilin en fazla üyeye sahip tüketici örgütünün önerilerini alarak il düzeyinde belirler.
Yönetmeliğin aynı maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen kuruluşlar, yöresel ürünler ile bu ürünlerin üretici ve tedarikçilerine ilişkin önerilerini, talep yazısının kendilerine ulaştığı tarihten itibaren on beş gün içinde yazılı olarak Ticaret il müdürlüğüne gönderir.
Ticaret il müdürlüğü, önerilerin kendisine ulaştığı tarihten itibaren on gün içinde yöresel ürünler ile bu ürünlerin üretici ve tedarikçilerini liste halinde tespit ve internet sitesinde ilan eder. Bu listeye yedi gün içinde il müdürlüğü nezdinde itiraz edilebilir.
İtiraz başvurusunda Ticaret il müdürlüğüne, listede yer alan yöresel ürünlerin üreticisi veya tedarikçisi olduğunu gösterir belge ibraz edilir. İtirazlar, itiraz süresinin bitiminden itibaren beş gün içinde karara bağlanır. Kesinleşen liste, Ticaret il müdürlüğünce internet sitesinde ilan edilerek Bakanlığa ve ikinci fıkrada belirtilen kuruluşlara gönderilir.
Peki yöresel ürünler listesine alınan ürün, üretici veya tedarikçi listeye bir kere girmesiyle sürekli bu listede kalır mı?
Yöresel ürünler ile üretici ve tedarikçileri listesi, iki yılda bir aralık ayında güncellenmektedir. Güncellemeler aynı maddede belirtilen usullere göre yapılmaktadır.
Geleneksel ürünler neden önemlidir? Neden korunmalıdır? Neden coğrafi işaretlenmelidirler?
Ürünlerin coğrafi kimliği tüketici zihninde kalite ve güven algısı yaratması açısından, değişen tüketim alışkanlıkları ile birlikte önem kazanmaya başlamıştır. Tüketici kaliteyi sadece gıda ürünlerinde aramamaktadır. Kültürel değerlerin korunması içgüdüsü, her çeşit geleneksel ürünün özel yöntemler ile üretilmesini daha değerli bularak, kültürel mirasa sahip çıkmaktadır.
Yöresel ürünlerin belirlenmesi, korunması, kültürel mirasa sahip çıkılması, ürünlerin korunup varlıklarının sürdürülmesi gerekmektedir. Bunun yanında coğrafi olarak işaretlenmiş ürünler pazarda daha iyi fiyattan satılabilirler. Tanınırlıkları ve kendilerine duyulan güven fazladır.
Yöresel ürünler yeterince biliniyor desteklenebiliyor mu?
Geleneksel ürünler ve coğrafi işaretli ürünlerin daha fazla desteklenmesi gerekmektedir. Yöresel Ürünler ve Coğrafi İşaretler Türkiye Araştırma Ağı (YÜCİTA) uzun zamandır çalışmalar yapmaktadır. Bunun yanında yakın zamanda çok değerli akademisyenler ve konunun uzmanları tarafından Geleneksel Ürünler ve Coğrafi İşaretler Derneği (GÜCİSDER) kurulmuştur. Bu girişimlerin, konunun öneminin anlaşılmasına yardımcı olmaktadırlar.
Konunun uzmanlarından, daha çok çalışmalar yapılması, bir öneri olarak T.C. Kalkınma Bakanlığı bünyesinde enstitü kurulması ve yöresel ürünlerin daha çok desteklenmesi konusunda çağrılar bulunmaktadır. Son yıllarda bölge kalkınma ajanslarının raporları yayınlanmakta, konunun önemi kamuoyuna gösterilmektedir.
Coğrafi işaretleme ne zaman başladı?
Avrupa’da çok daha öncesinde, Türkiye’de 1995 yılında yaşama geçirilen ‘Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname’ ile başlamıştır. Avrupa Birliği (AB) 1992/2081 sayılı tüzüğünden uyarlanan bu KHK, 10 Ocak 2017 tarihinde ‘Sınai Mülkiyet Kanunu’ yürürlüğe girene kadar uygulanmıştır. Bu tarihten itibaren coğrafi işaretleme hızlanmıştır.
Coğrafi işaretlene konusunda ne durumdayız?
Türk Patent ve Marka Kurumu'na (TÜRKPATENT) göre; 5 Ağustos 2019 tarihinde 817 kayıt var bunlardan, şile bezi ve mersin cezeryesi gibi 429 ürün tescil edilmiş; şehit şerife bacı mantısı ve Marmaris yerfıstığı gibi 388 ürün tescil için beklemektedir. Türkiye sayıca Avrupa’da lider durumdadır. Tam liste Türk Patent ve Marka Kurumu internet sitesinde yayınlanmaktadır. Ülkemiz için 3 bine yakın ürünün coğrafi işaret alabileceği söylenmektedir. Bunun yanında dünyada 10 binin üzerinde coğrafi işaretli ürün olduğu belirtilmektedir.
Avrupa Birliği’nin coğrafi işaretlemede çok ilerde olduğu, bizimse kültürel zenginliğimizin fazla olduğu bilindiğine göre bu konuda alınacak çok fazla yol vardır. Hedef, bütün yöresel ürünlerimizi coğrafi olarak işaretleyebilmektir.
Bunun yanında yazının başında değindiğim perakende ticaret hakkında yönetmeliğin güncellenmesi ve marketlere raflarda yöresel ürünler bulundurma zorunluluğu getirmesi konusundaki düzenlemelerle daha fazla ilerleme sağlanabilecektir.
Başka düzenlemeler, devlet desteği ne durumda?
Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu’nun yöresel ürünlere hibe şeklinde destekleri bulunmakatadır. Kalkınma ajansları, kendi bölgelerinde gelen projelere destek vermektedirler. İllerde ticaret borsaları ve valilikler yöresel ürünlere yine destekler vermektedirler.
Konu ile ilgili daha fazla bilgi almak isteyenlerin son 20 yılını bu işe vermiş Prof. Dr. Yavuz Tekelioğlu hocanın bütün çalışmalarını ve ayrıca Dr. H. Rana Demirer hocayla ortak yaptıkları ‘Küreselleşme Sürecinde, Yöresel Ürünler ve Coğrafi İşaretler’ isimli çalışmalarını okumalarını öneririm. Ayrıca Sayın Metin Ertunç beyefendinin yaşam için gıda dergisinde yer alan linkini verdiğim çok başarılı Yavuz Tekelioğlu röportajının da okunmasını tavsiye ederim. Daha fazla zamanı olanlar için Reklamcı A. Selim Tuncer Beyefendinin Yavuz Tekelioğlu hocayla röportajının izlenmesini tavsiye ederim.
Kaynakça;
1 Perakende Ticarette Uygulanacak İlke ve Kurallar Hakkında Yönetmelik. 6 Ağustos 2016. Cumartesi. Resmî Gazete Sayı : 29793 YÖNETMELİK http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/08/20160806-4.htm
2 http://www.yucita.org/yoresel-urunler (Çok sayıda bilimsel çalışma yer almaktadır)
3 http://www.yorex.com.tr/enstitu.html
4 https://www.oka.org.tr/Documents/CografiisaretliurunlerAmasyacalistayiSonucRaporu.pdf
5 http://www.dogaka.gov.tr/Icerik/Dosya/www.dogaka.gov.tr_652_YT8H36JR_DOgAKA-Bulten-Mart-2016-Sayi-9.pdf
6 https://www.turkpatent.gov.tr/TURKPATENT/geographicalRegisteredList/
7 https://www.gidahatti.com/422-urun-cografi-isaret-tescili-bekliyor-103274/
8 http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/perakende-yasasinda-yoresel-urun-zorunlulugu-41135442
9 https://www.tkdk.gov.tr/Content/File/BasvuruFiles/BasvuruPaketiHazirlamaDokumanlari/BasvuruCagriRehberi/3.3/302-2.pdf
11 https://www.youtube.com/watch?v=AleYacyF1O4
***Coğrafi İşaretleme ile ilgili çeşitli doktora ve yüksek lisans tezleri (Kaynakları tek tek değil, toplu aldığım yeri verdim)
https://www.ci.gov.tr/sayfa/y%C3%B6k-tezleri
Çeşitli sitelerde yayınlanmış haberler;
https://www.aliekberyildirim.com/2018/10/30/yoresel-ve-cografi-isaretli-urunlerin-gelecegi/
http://www.hazimgokcen.net/guncel/cografi-isaret-olgusu-ve-kirsal-kalkinma/
http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/6-yoresel-urun-daha-cografi-isaret-aldi-40921826
https://www.kulturportali.gov.tr/portal/cografiisaretliurunler
http://www.ggd.org.tr/icerik.php?id=466
http://kilis.gtb.gov.tr/haberler/yoresel-urunler-yonetmeligi-hakkinda
https://tkdk.gov.tr/AltTedbir/zanaatkarlik-ve-yerel-urun-isletmeleri-9
https://www.rtb.org.tr/rize-ticaret-borsasi-cografi-isaretler-urunleri-zirvesinde
Çeşitli Makaleler ve Bilimsel Çalışmalar;
HAZARDUN E ve TEPECİ M (2008). Coğrafi İşarete Sahip Olan Yöresel Ürün ve Yemeklerin Manisa’nın Gastronomi Turizminin Gelişimine Katkısı. Güncel Turizm Araştırmaları Dergisi. Cilt: 2, Sayı: Ek.1, Bahar: 371-389, 2018. e-ISSN: 2602-3008. https://dergipark.org.tr/download/article-file/513907
GÜLER VD. (2016). DAP Bölgesi Yöresel Ürünlerini Ticarileştirme Stratejilerinin Belirlenmesi Projesi Raporu. TÜBİTAK Türkiye Sanayi Sevk ve İdare Enstitüsü. Kasım 2016.
TEKELİOĞLU Y ve DEMİRER R (2008). Küreselleşme Sürecinde, Yöresel Ürünler ve Coğrafi İşaretlerin Geleceği. İGEME’den Bakış Dergisi. Sayı:36. Sayfa: 87-102.
DEMİRER H R (2010). Kalkınmada Yöresel Ürün ve Coğrafi İşaretlerin Yeri ve Önemi: AB ve Türkiye. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Eylül 2010. Antalya.