Bu haftaki yazıda kırsal kalkınma konusu içerisinde en tartışmalı konulardan birisi olduğunu düşündüğüm sözleşmeli tarım konusu ile ilgili kısa bilgiler vereceğim. Tartışmalı bir konu dememin sebebi üreticiler arsında ve akademik yazılarda sözleşmeli üreticilik konusunda çok sayıda olumlu ve olumsuz görüşün olmasıdır. Yazıda tartışmalara çok fazla yer vermedim, konuyu tanıtmayı planladım, olumlu ve olumsuz birkaç kaynağı ekte verdim. İlgilenenler daha kapsamlı araştırabilirler.
Sözleşmeli tarım nedir?
Sözleşmeli tarımsal üretim modeli, firmalar ve üreticiler arasında ürünün ekim- dikim zamanında veya çiftçinin belirli bir ekiliş alanı ve üretimi gerçekleştirme sorumluluğunu yüklemesine karşın, firmaların da elde edilecek ürünü belirli şartlarda garantili almasına dayalı üretim ve pazarlama şeklidir. Tarım kanununda ise; üretici ve yetiştiriciler ile diğer gerçek ve tüzel kişilerin karşılıklı menfaat esaslarına dayalı yazılı akitlerle yürütülen tarımsal üretim şeklini ifade etmektedir olarak tanımlanmıştır.
Sözleşmeli tarım neden yapılmaktadır?
Türkiye’de tarımsal yapıya bakacak olursak; tarımsal işletmelerin küçük olmasının, pazarlama ve satış kabiliyetlerinin sınırlı olmasına da neden olduğu bilinmektedir. Sanayi kesimiyse sermayeye sahip ancak istediği ürünü zamanında ve istediği fiyattan alamaz görülmektedir. Üretici-Sanayici ilişkinin iki yönde kendi halinde kurulaması çözümü yeni arayışlara, sözleşmeli tarım gibi uygulamalara yöneltmektedir. Ancak bu uygulamaların doğru bir çözüm olup olmadığına şüpheyle bakılmalıdır.
Sözleşmeli tarımda asıl amaç, üreticiyi pazarlama ve satış, sanayiciyi de hammadde derdinden kurtaran bir sistem olarak geliştirilmek istenmektedir. Bu yapının pazarlama sorununu ortadan kaldıracağı düşünülmektedir. Pancar, tütün, makarnalık buğday, kesme çiçek, sanayi tipi domates, patates üretimindeki uygulamaları çok bilinmesine rağmen, sözleşmeli üreticilik beyaz et, süt, yumurta vb. tarıma dayalı gıda sanayinin pek çok sektöründe görülmektedir. Sözleşmeli üretimin, çok görülen alanlarından bir diğerinde, tarıma dayalı sanayilerden biri olan meyve suyu sektöründe ise sözleşmeli sistemin yaygınlaşmasıyla diğer tarımsal sektörlere göre üretimdeki dalgalanmaların kısmen önlendiği istatistiklerde görülmektedir. Bu sektörde de, üretimdeki dalgalanmaların önlendiği kabul edilmesine karşın, üreticinin memnun olmadığı yönünde de tartışmalar vardır. Sözleşmeli üreticiliğin üretici gelirine etkilerini inceleyen bir diğer çalışmada, pazarlamasının çok büyük bir oranının sözleşmeli üretimle yapılan kesme çiçek sektöründe, üreticilerin yeterli bir sermayeye sahip olmuş olsalar sözleşmeli üretim yapmayacakları sonucuna varılmıştır.
Pek çok büyük firma için üretimin devamlılığı hammaddenin sürekli tedarik edilebilmesine dayanmaktadır, bunu sağlanmanın yoluysa üreticinin memnuniyetle üretmeye devam etmesini sağlamaktır. Mutlu olan üretici üretir. Hem sanayicinin hem çiftçinin memnun kalmasının yolu önceden bir anlaşmayla iki tarafında yaptığı ticareti ve ne kazanacağını bilmesi; iki tarafa kazandıran sağlam bir kontratla mümkün müdür, sözleşmeli tarımın kalitesi için cevap burada aranmalıdır. Bu sözleşmelerin hukuken değerlendirmesinde; alım konusunda, ürün kalitesi açısından vb. çeşitli içerikleri bulunmaktadır. Bunun yanında, sözleşmeli üretim, sanayici-üretici ve üretici-kooperatif arasında görülebilir. Sanayici-Üretici arasındaki sözleşmeli üretime kısmen ya da tamamen karşı olup, bunun yanında kooperatif-üretici arasındaki sözleşmeli üretimi destekleyen ve desteklenmesini isteyenlerin olduğu gibi konuya çok çeşitli açılardan bakanlar da vardır.
Konu yalnızca pazarlama ve satış olarak değerlendirilmediği zaman üreticinin tarlasında istediği ürünü üretebilmesi, bir teknik şartnameye uyma zorunluluğunun olmaması da özgürlük olarak nitelendirmek mümkündür. Bu da bir diğer tartışma konusu olmaktadır; bilindiği gibi havza bazlı tarımsal destekleme modelinde bakanlık bir yerde hangi ürünün üretileceğine karar vermemektedir, ancak her bölgede desteklenen ürünleri açıklayarak çiftçiyi o ürünü üretmeye yönlendirebilmektedir ve üretime bir nevi karar verebilmektedir. Yani hangi ürünün üretileceğini destekleme politikasıyla yönlendirebilmektedir. Tarımsal üretimin ve sürdürülebilirliğinin piyasaya bırakılmaması muhakkak takip edilmesi gerekliği dikkate alınmalıdır. Bunun yanında sözleşmeli üreticiliğin her türlüsüne karşı olan, bunun küresel sistemin oyunu olduğunu düşünen, büyük şirketlere tarımsal üretimin bu yolla bırakıldığını belirten görüşlerde bulunmaktadır.
Türkiye sözleşmeli tarımla ilgili politikalar ne durumdadır?
Tarım kanununa göre, T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, tarım sektöründe sözleşmeli üretimin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması için gerekli düzenlemeleri yapar. Sözleşmeli üretimi özendirmek üzere üreticilere, bu Kanunla belirtilen desteklerin verilmesinde öncelik tanır ifadesi bulunmaktadır. Mevzuata ve uygulamalara göre sözleşmeli üreticilik desteklenmektedir. Günümüzde T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı kayıtlarına göre 3 milyonun üzerinde sözleşmeli üretim yapan üretici bulunmaktadır.
Tarımsal üreticinin pazarlama ve sanayicinin hammadde sorunu bilinmektedir. Bu sorunu çözebilmek için üretici-sanayici entegrasyonun kurulabilmesi önemlidir. Bunun sağlanması için çeşitli çözümlerden söz edilebilir. Bu yazıda bu çözümlerden biri olarak gösterilen sözleşmeli üretim konusuna değinilmiştir. Önceki paragraflardan da anlaşılacağı gibi sözleşmeli üreticinin çiftçinin gelirini arttırmadığı ve memnun etmediği yönünde hatırı sayılır sayıda çalışma bulunmaktadır ve dikkate alınmalıdır. Tarıma dayalı sanayinin çalışabilmesi, sürdürülebilir üretim sağlanması açısından bugünkü durumda sözleşmeli üreticiliğin önemli bir konu olduğu da bilinerek, sözleşmeli üreticilik modeli için mevzuatta ve uygulamada yer alan eksikliklerin iyileştirilmesi için adımlar atılmalıdır.
Bu haftaki yazıda sözleşmeli tarım konusunda neler yapılması gerektiğine değindim. Konu ile ilgili daha fazla bilgi almak isteyenler Prof. Dr. Ahmet Özçelik, Prof. Dr. Ahmet Turan ve Prof. Dr. Harun Tanrıvermiş hocaların ‘Türkiye’de Tarımın Pazara Entegrasyonunda Sözleşmeli Tarım ve Bu Modelin Sürdürülebilir Kaynak Kullanımı ile Üretici Geliri Üzerine Etkileri’ isimli çalışmalarını okumalarını tavsiye ederim.
1 HEKİMOĞLU B ve ALTINDEĞER M (2012). Tarımda Sözleşmeli Üretim Modeli ve Samsun ili Yaklaşımı. Samsun. Haziran 2012. https://samsun.tarimorman.gov.tr/Belgeler/Yayinlar/Tarimsal_strateji/tarimda_s%C3%B6zlesmeli_uretim_modeli_ve_samsun_ili_yaklasimi.pdf
2 ANONİM (2006). Tarım Kanunu. Kanun Numarası:5488. Kabul Tarihi: 18/4/2006. Yayımlandığı Resmi Gazete: Tarih: 25/4/2006. Sayı: 26149. Yayımlandığı Düstur: Tertip: 5 Cilt: 45. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5488.pdf
3 ANONİM (2008). Sözleşmeli Üretim ile İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik. 26 Nisan 2008 CUMARTESİ. Resmî Gazete Sayı : 26858. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/04/20080426-5.htm
4 ANONİM (2014). Sözleşmeli Üretim ile İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. 5 Eylül 2014 CUMA. Sayı: 29110. T.C. Resmî Gazete. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/09/20140905.pdf
5 AYDIN B (2007). Tarımda Sözleşmeli Üretim Modeli. Ekonomik Yaklaşım, Cilt: 18, Sayı: 65, ss. 91-105.
6 ÖZÇELİK A, TURAN A VE TANRIVERMİŞ H (1999). Türkiye’de Tarımın Pazara Entegrasyonunda Sözleşmeli Tarım ve Bu Modelin Sürdürülebilir Kaynak Kullanımı ile Üretici Geliri Üzerine Etkileri. Proje raporu. 1999-2.
7 KILIÇ İ VE BOR Ö (2009). Sözleşmeli Tarım, Devlet ve Hukuk. Hakemli makale. TBB Dergisi, Sayı 86, 2009.
8 TEOMAN Ö VE TARTICI N B (2012). Türkiye Tarımında Sözleşmeli Üreticilik - Kapitalist Dönüşümde Bir Halka Olabilir mi? H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 30, Sayı 2, 2012, s. 163-184.
9 ORAL N (2004). Küresel Sömürgecilik Aracı: Sözleşmeli Üretim. 27 Ocak 2004. http://www.antimai.org/bs/nejdetoral04.htm (http://www.sendika.org web sitesinden alınmıştır.)
10 REHBER E (1997). Gıda Sanayiinde Üretici-Sanayi İlişkisi ve Sözleşmeli Tarım. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi. Bursa.
https://www.ciftlikdergisi.com.tr/sozlesmeli-tarim-ile-hem-ciftcilerimiz-hem-turkiye-kazanacak.html
https://www.tarlasera.com/haber-9615-imza-altinda-uretim
https://www.trthaber.com/haber/ekonomi/tarimda-kalite-sozlesmeli-uretim-ile-artacak-405576.html
https://www.gidahatti.com/kanatlida-sozlesmeli-uretimin-esaslari-belirlendi-87776/