Geçen haftaki yazıda ABD’de tarımsal politikaların dönüşümü konusuna değinmiştim. Bu haftaki yazıda daha çok üzerinde duracağım konu kısaca Avrupa Birliği’nde tarım ve kırsal kalkınma politikaları olacaktır. Haftaya da günümüzde AB’de tarım ve kırsal kalkınma politikaları ve Türkiye’ye yansımaları olacaktır.
3-12 Temmuz 1958 tarihleri arasında İtalya’nın Stresa kentinde Hollanda tarım bakanının başkanlık yaptığı, üye ülkelerin tarım bakanlarının katılımıyla gerçekleşen bir toplantıda ortak bir tarım politikasının temelleri atılmış ve 1962 yılına gelindiğinde Ortak Tarım Politikası uygulamaya konulmuştur. O tarihten bugüne değin pek çok tartışma yapılmış, Ortak Tarım Politikasının (OTP) temelini oluşturan, bugün dahi uygulanan bazı ilkeler belirlenmiştir;
Tek Pazar İlkesi, malların birlik içerinde serbestçe dolaşımının sağlanmasıdır. Ortak fiyat, ortak rekabet kuralları ve dengeli bir döviz kuru politikasına dayanır. Dış ticarette AB dışına ortak bir gümrük tarifesi kurulur, ancak AB sınırları içerinde ülkeler serbestçe ticaret yapabilir.
Topluluk Tercihi İlkesi, topluluğun ihtiyacını kendi içinden karşılaması, üretimin yetmediği durumda ancak birlik dışından ürün ithal etmesidir.
Mali Dayanışma İlkesi, birliğin tarımsal desteklemelere harcadıkları giderlerin ortak bir fonda toplanmasıdır. Bunun için 1967 yılında Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu (EAGGF) kurulmuştur. Fonun garanti bölümü, temel tarım ürünleri piyasalarını desteklemek için kullanılan politika araçlarının finansmanını sağlarken, yönlendirme bölümü orta ve uzun vadede tarımsal yapının iyileştirilmesi için kullanılan politika araçlarının finansmanını sağlar.
Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu (EAGGF) 1970 yılında AB bütçesinin yaklaşık % 94’ünü oluştururken, 1980 yılında % 70 seviyesine, 1995 yılında % 60 seviyesine, 2005 yılında % 50 seviyesine ve 2016 yılında % 40 seviyelerine kademe kademe çekilmiştir. Bu Ortak Tarım Bütçesi içerisinde, tarımsal piyasalara müdahaleler %10-15, doğrudan yapılan ödemeler %65-75, kırsal kalkınma ödemeleri %15-25 ve katılım öncesi ödemeler % 0,4- 1,00 oranlarıyla desteklenmektedir. Buradan da desteklemelerin daha çok doğrudan ödemeler şeklinde yapıldığı ve AB’nin kırsal kalkınma yatırımlarını özel olarak desteklediği görülmektedir.
AB Ortak Tarım Politikası tarihsel süreçte bazı değişimler yaşamıştır. Kısaca bunlara bakacak olursak;
1960’lı yıllarda işletmelerin küçük yapıda olmaları ve verimlilik sorunu yaşanmaktaydı. Bu dönemde arz talep dengesi sağlanamamakta ve arz fazlası verilmekteydi. Çözüme yönelik 5 milyon arazinin ekilmemesi ve küçük işletmelerin birleşmesi sağlanmaya çalışılmıştır.
1970 sonrasında birliğin genişlemesiyle üretim fazlalığı yaşanmış ve ürün deseni değişmiştir. Üreticiden farklı isimlerde vergiler alınmış ve üretim fazlalığı düşürülmeye çalışılmıştır. Bazı ürünlerde ek önlemler alınmıştır.
1980 sonrası tekrar bir genişleme süreci yaşanmış, buna bağlı aşırı üretim fazlasını gerçekleşmeden önlemek amacıyla garanti azami miktar uygulaması adı verilen sistem oluşturulmuştur. Bunun yanında bu dönemde ürün türü değiştirme ve boş bırakılan arazilerin sahibi çiftçilerin erken emekli edilerek çiftçi sayısının düşürülmesi uygulaması yapılmıştır.
1990 sonrasında 1992 yılında adını Avrupa Komisyonu Tarım ve Kırsal Kalkınma sorumlusu Ray MacSharry’den alan MacSharry reformları gerçekleşmiştir. Bununla tarımsal yapının daha rekabetçi bir yapıya kavuşması ve desteklemelerin kısılması amaçlanmıştır. Bu dönemde ilk kez çevreci söylemler ön plana çıkmıştır.
2000’li yıllarda 1994 yılı Uruguay turuyla sona eren Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşmasının (GATT) sona ermesi ve yerini Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmasının etkisiyle Ortak Tarım Politikası önemli dönüşümler yaşamıştır. DTÖ’nün odaklandığı konular, tarife dışı engellerin gümrük tarifelerine dönüştürülmesi, ülkelerarası haksız rekabet yapan sübvansiyonların sınırlandırılması, iç piyasalarda tarımsal desteklemelerin azaltılmasıdır. Bu amaçla DTÖ gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri ayırmış ve bazı düzenlemeler getirmiştir. 1999 yılında bu düzenlemelere uyum sağlamak için AB’nde Gündem 2000 reformu hazırlanmıştır. Buna göre rekabetin arttırılması amacıyla fiyat düşüşleri, doğrudan desteklemelerin arttırılması, çevrenin korunması, hayvan refahı konuları önemsenmiştir.
2003 yılına gelindiğinde çok daha geniş çapta yeni reformlar yapılmıştır;
Tek ödeme planı, doğrudan ödemelerin birçoğunun yerini almıştır. Ekilebilir alan yardımı, sığır özel primi, süt ineği primi, kesim primi, sığır ulusal zarfları yaygınlaştırma ödemeleri, mevsim dışı kesimler için verilen prim, küçükbaş kesim primi, koyun ulusal zarfları, az gelişmiş alan ek ödemelerinden oluşur. Küçük çiftçilerin desteklenmesini esas almaktadır.
Uyum Ödemesi, işletmelerin doğrudan ödemelere ve kırsal kalkınma desteklemelerden yararlanabilmeleri için çevre, hayvan ve bitki sağlığı, halk sağlığı ve hayvan refahı alanlarındaki birlik direktiflerine uymaları gerekmektedir.
Modülasyon, doğrudan ödemelerde kullanılan fonların bir bölümünün kırsal kalkınma tedbirlerinin karşılanmasında kullanılmak üzere ayrılmasıdır.
AB’nin tarımda bugün geldiği duruma rakamlarla kısaca bakacak olursak;
2016 yılında Türkiye’de tarım sektörünün toplam istihdamdaki payı %20 iken, AB-28’de % 4.5’dir. Birliğin içinde yalnızca Romanya’da bu oran %26.1 ve Türkiye’den yüksektir. Buna en yakın oran %13.1 ile Yunanistan’dadır. Bu oran başlıca ülkelerden İngiltere’de % 1.2, Almanya’da % 1.4, Hollanda’da % 2.2, Fransa’da % 2.7, İtalya’da % 3.6, İspanya’da % 4.0’dür.
2016 yılında Türkiye’de tarım sektörünün GSYH içindeki payına bakıldığında % 6.2’lik oran görülmektedir. AB-28’de bu oran % 1.6’dır. Birlik içinde en yüksek oran Bulgaristan’da ve % 4.7’dir. Bu oran başlıca ülkelerden İngiltere’de % 0.6, Almanya’da % 0.6, Fransa’da % 1.6, Hollanda’da % 1.8, İtalya’da % 2.1, İspanya’da % 2.8’dir.
Yukarıda yazılanları kısaca özetleyecek olursak;
AB’de Ortak tarım politikası tek pazar, topluluk tercihi ve mali dayanışma ilkelerine dayanarak yürütülmektedir. Tarihsel süreçte genişlemelere bağlı arz fazlalığı ve yapısal sorunlarla mücadele edilmiştir. Bugünkü aşamada tek ödeme planı, uyum ödemesi ve modülasyona kadar gelen dönemde pek çok destekleme aracı döneme uygun politikalarla finanse edilmiştir. AB’de tarım ve kırsal kalkınma topluluk bütçesinin % 40’ı oranında desteklenmektedir. Türkiye’de destekleme miktarının % 2’lerde olduğu düşünülerse desteklemeye ne kadar önem verildiği görülebilmektedir. Bunun yanında topluluğun üretici eline geçen paraları arttırmayı, işletme yapılarını düzeltmeyi, kooperatifleşme sürecini geliştirmeyi de çok iyi başardıklarını da söylemek mümkündür.
AB ile ilgili daha fazla bilgi isteyenlerin Prof. Dr. Rıdvan Karluk hocanın Avrupa Birliği Kuruluşu Genişlemesi Kurumları isimli kitabını, AB Ortak Tarım Politikası ile ilgili de Prof. Dr. Serkan Gürlük ve Araş. Gör. Özlem Turan’ın Avrupa Birliği ve Türkiye (Türkiye Tarımı ve Ortak Tarım Politikası) isimli kitaplarını okumalarını öneririm.
Osman İnan
01.03.2019
KAZGAN G (2013). Tarım ve Gelişme. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 50. Ekonomi 6. 2 Baskı. Mayıs.
ACAR M ve AYTÜRE S (2014). Dünya’da ve Türkiye’de Tarım ve Tarım Politikalarının Geleceği. Ekin Basım Yayın Dağıtım. Ekim.
GAYTANCIOĞLU O (2009). Türkiye’de ve Dünyada Tarımsal Destekleme Politikası. İstanbul Ticaret Odası Yayınları. Sektörel Yayınlar. Yayın No:2009-14.
GÜRLÜK S ve TURAN Ö (2013). Avrupa Birliği ve Türkiye (Türkiye Tarımı ve Ortak Tarım Politkası). Ekin Basım Yayın Dağıtım. Nisan.
KARLUK S R (2011). Avrupa Birliği Kuruluşu Genişlemesi Kurumları. Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. 10. Baskı.
ÖZKAN G ve KARAKÖY F (2018). Türkiye’de ve AB’de Tarımsal Desteklemelerin Değerlendirmesi. İktisadi İdari ve Siyasal araştırmalar Dergisi. Yıl 2018. 3(6).139-157. Araştırma Makalesi.
https://www.avrupa.info.tr/tr/ab-nedir-72
https://www.ab.gov.tr/files/TarimBalikcilikBsk/otpreformu.pdf
http://dergipark.gov.tr/download/article-file/417750
https://www.ab.gov.tr/files/Uzmanl%C4%B1k%20Tezleri/erhun_bas.pdf
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/16/2175/22539.pdf
http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/9ea40e164f970c5_ek.pdf?tipi=14&sube
https://www.tarimorman.gov.tr/ABDGM/Belgeler/ABDGM-BROSURLER/OTP%20BRO%C5%9E%C3%9CR.pdf